قانون یافتن گنج در ملک شخصی از نظر قانون و فقه

قوانین مرتبط با یافتن گنج در ملک شخصی ممکن است در هر کشور و منطقه متفاوت باشد و به قوانین ملی و محلی وابسته است. در ایران قانون یافتن گنج در ملک شخصی تابع قوانین ملی و قوانین میراث فرهنگی است که در ادامه به آنها می پردازیم:

1. قوانین ملی: در ایران، موضوع ملکیت و یافته‌ها مواردی است که تحت قوانین ملی و حقوقی منظم می‌شوند. برای دقیق‌ترین و جدیدترین اطلاعات در این زمینه، باید به منابع به روز حقوقی و رسمی مراجعه شود.

2. قوانین میراث فرهنگی: اگر یافته‌های باستانی، تاریخی یا مهمی پیدا شوند، ممکن است قوانین مربوط به حفاظت از میراث فرهنگی نیز در این مورد تاثیرگذار باشند. این قوانین معمولاً به حفاظت و مدیریت صحیح این اشیاء می‌پردازند.

اول موضوع را از منظر حقوقی بررسی میکنیم. محمدرضا گیوکی وکیل پایه یک دادگستری عضو کانون وکلای مرکز در این مورد توضیح میدهد:

صرف حفاری به قصد به دست آوردن عتیقه و امثالش عنوان جزایی و مجرمانه دارد. فرقی نمی‌کند که در ملک شخصی باشد یا در سایر املاک عمومی یا مثلا املاکی که متعلق به اشخاص دیگر باشد. اگر منجر به حفاری شود و دسترسی به اشیای عتیقه ایجاد شود، جرم‌انگاری شده است.

مجازات قانونی که در نظر گرفته شده، بین 6 ماه تا سه سال حبس است. همچنین اگر اشیایی به دست آید موظف هستند که تحویل دهند. حتی اگر در ملک شخصی باشد باز هم باید مجازات شوند و اشیا را تحویل دهند. اما حفاری به قصد دسترسی به گنج، اگر گنجی پیدا نشود، عنوان مجرمانه برایش در نظر گرفته نمی‌شود یعنی جرم عقیم است و مجازات ندارد. اما آن لوازمی که به این منظور در نظر گرفته شده، توقیف می‌شود، چراکه انگیزه مجرمانه بوده و حالا به آن هدفی که می‌خواستند نرسیدند. با این حال به خاطر اینکه از تکرار این مسائل ممانعت شود، وسایل را توقیف می‌کنند، چون این وسایل مقدمه جرم است و به عنوان پیشگیری، استفاده از آن ممنوعیت دارد.

در اینجا یک عنوان مجرمانه و یک ممنوعیت وجود دارد. تا وقتی شخص این وسایل را استفاده نکند، جرم اتفاق نیفتاده است. ولی به طور کلی سیستم گنج‌یابی ممنوعیت دارد، چون هدف اصلی جرم است. مثلا فرد می‌گوید من دستگاهی دارم که پول جعلی تولید می‌کند، صرف دستگاه تا وقتی استفاده نشود جرم ندارد، ولی ممنوعیت دارد. از طرف دیگر وقتی کسی در راه یک اقدام ممنوعه قدم برمی‌دارد ممکن است اتفاقاتی برایش بیفتد، مثلا دچار گازگرفتگی شود یا چاه ریزش کند. این یعنی خودش علیه خودش اقدام کرده، درست مثل کسی که خودش خودکشی کرده است. پس این مسأله هم متوجه شخصی نیست، حتی اگر کسی همراهش باشد.

ماده 560 قانون مجازات اسلامی (تعزیرات و مجازات‌های بازدارنده)

هر کس بدون اجازه از سازمان میراث فرهنگی کشور، یا با تخلف از ضوابط مصوب و اعلام شده از سوی سازمان مذکور در حریم آثار ‌فرهنگی – تاریخی مذکور در این ماده مبادرت به عملیاتی نماید که سبب تزلزل بنیان آنها شود، یا در نتیجه آن عملیات به آثار و بناهای مذکور خرابی یا‌ لطمه وارد آید، علاوه بر رفع آثار تخلف و پرداخت خسارات وارده به حبس از یک تا سه سال محکوم میشود.

حال موضوع را از منظر فقهی بررسی میکنیم. اگر گنجی در ملک شخصی شما پیدا شود آیا شما صاحب گنج هستید یا باید موضوع را با صاحب/صاحبان قبلی ملک در میان بگذارید؟

در گنج شرط است که صاحب آن معلوم نباشد، خواه در سرزمین کفار یا در زمین موات (زمینی که مالکی ندارد) و یا در خرابه‌هاى کشور‌های اسلامی، و چه اثر اسلام (نشانه‌ای از این که مثلا سکه ها، اسلامی هستند) بر آن باشد یا نه، و در همه این موارد، کسى که آن را پیدا کرده مالک است، و (در صورتی که به حد نصاب برسد) باید خمس آن را بدهد.البته در مورد پیداکردن و یا خرید و فروش گنج، اگر در کشور اسلامی، قانونی وجود داشته باشد، باید بر طبق آن عمل شود.

پ.ن: حد نصاب گنج: اگر قیمت آن به بیست دینار طلا و یا دویست درهم نقره باشد (1051 مثقال نقره یا 15 مثقال طلا)؛ چه از طلا و نقره باشد یا نه.

بحث درباره قانون یافتن گنج در ملک شخصی ای که از شخصی به انسان منتقل شده است و احتمال می­رود برای مالک قبلی باشد. گفتیم گروهی از فقها مثل امام خمینی رحمة الله علیه اطلاع دادن به مالکین قبلی را لازم دانستند. این گروه خود، در جایی که همه فروشندگان اظهار بی­ اطلاعی کنند، دارای سه نظر مختلف هستند:

بعضی می­گویند حکم گنج دارد، عده­ای قائلند که حکم لُــقطه دارد و برخی حکم مجهول المالک را بر آن جاری می­کنند. در مقابل آیت ­الله خویی اطلاع­ رسانی را لازم نمی­داند و می­فرماید یابنده بدون تعریف هم مالک می­شود.

پاسخ مراجع عظام تقلید نسبت به این سۆال، چنین است:

حضرت آیة الله العظمی مکارم شیرازی (مد ظله العالی):
عنوان اولی در گنج‌ها آن است که با شرایطی، متعلق به صاحبان زمین و در اراضی مباح متعلق به یابنده آن است، ولی هرگاه حکومت به خاطر مصالحی که در عناوین ثانویه می‌گنجد لازم ببیند که گنج در اختیار بیت المال اسلام قرار گیرد باید مطابق آن عمل شود.

حضرت آیة الله العظمی صافی گلپایگانی (مد ظله العالی):
چنانچه مالک خصوصی نداشته باشد فی نفسه مانعی ندارد.

حضرت آیة الله العظمی نوری همدانی (مد ظله العالی):
طبق موازین شرعی و با شرایطی، گنج از آن پیدا کننده است مگر قانونی بر خلاف این وجود داشته باشد و حاکم اسلامی دستور خاصی داشته باشد.

حضرت آیت الله هادوی تهرانی (مد ظله العالی):
هر چند یافتن گنج جز پرداخت خمس وظیفه‌ای برای یابنده ایجاد نمی‌کند، ولی احتیاط واجب آن است که با قوانین کشور‌ها به ویژه کشور‌های اسلامی در این مورد مخالفتی نشود.

سوال: حکم استفاده از گنج را بیان کنید؟

حضرت آیة الله العظمی خامنه‌ای (مد ظله العالی):
میزان درباره‌ی گنجی که افرا در زمینی که مالک آن هستند پیدا می‌کند، مقررات نظام جمهوری اسلامی است، بنابراین اگر مقداری سکه‌ی نقره که تاریخ آن به حدود صدسال پیش بر می‌گردد از زیر خاک ساختمان ملکی شخصی پیدا شود بایستی در این مورد به مقررات جمهوری اسلامی رجوع کنند.

سوال: حلّیت گنج، در صورت دادن خمس و ضبط گنج از طرف دولت چگونه جمع مى‌شود؟

آیة الله بهجت (ره):
با دادن خمس گنج با شرایط آن، گنج براى یابنده حلال است.